ਪੁਰਾਤਨ ਖੋਜਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਾਚਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਵ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਇਥੇ ਵਗਣ ਵਾਲੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਜਮਨਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਵਗਦੇ ਹਨ । ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਹੋਰ ਵੀ ਵਗਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲਾਗਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਲਹਿਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੁਲੇਮਾਨ ਪਰਬਤ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਪੱਛਮੀ-ਦੱਖਣੀ ਹੱਦ ਸਿੰਧ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮੀਆਂਮਾਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਈਸੇ ਖਾਨ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਿੱਤਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਚਿਤਰਣ ਵਾਲੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਥੇ ਵਗਣ ਵਾਲੇ ਦਰਿਆ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ :
ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅੱਗੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਆਖਰ ਗੋਡੇ ਟੇਕਣੇ ਪੈ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ । ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ "ਪਾੜੋ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰ" ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਗਏ । ਇਸ ਤਰਾਂ 1947 ਦੀ ਭਾਰਤ- ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੋ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਗਿਆ । ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬਦਲ ਗਈ ਜਦੋਂ 1966 ਈ. ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਾਂਟ-ਛਾਂਟ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੀਮਾਂ ਹੱਦਾਂ ਸਿਰਜਕੇ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਕੁਝ ਨੀਮ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਸਾਰਾ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਾ ਇਸਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਸੂਬੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ਼ੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਸੇ ਅੰਬਾਲੇ ਤੱਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਤੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਸੂਬਾ ਹਰਿਆਣਾ ਬਣਾਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਅਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਮਾਝਾ , ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਦੁਆਬਾ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਏ । ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਪੁਆਧ ਬਣ ਗਿਆ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗਏ ਇਲਾਕੇ ਧਨੀ , ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਅਤੇ ਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਬਣ ਗਏ ।
ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਰਗੀਕਰਣ :
ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਕਾਰਜ - ਕਰਨੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਬਉੱਚ ਗਵਰਨਿੰਗ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖੀ ਗਵਰਨਰ ਜਾਂ ਰਾਜਪਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਰਾਏ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਥਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਅਹੁਦਾ ਠੀਕ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਾਮਾਨ ਕੇਵਲ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਰਤਣ ਦਾ ਅਸਲ ਅਹੁਦੇਦਰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਹੈ ਅਤੇ ਇਥੇ ਹੀ ਸਕੱਤਰੇਤ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨ - ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਬੈਠਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਕੁੱਲ 117 ਮੈਂਬਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੋਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਵਿਧਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲ 545 ਸਾਂਸਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 13 ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਹਲਕਿਆਂ ਦੇ ਵੋਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੁਮਾੲਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਹਲਕਿਆਂ ਦੀ ਨੁਮਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਰਗੀਕਰਨ :
ਅੰਮਿਤਸਰ
ਬਰਨਾਲਾ
ਬਠਿੰਡਾ
ਫਰੀਦਕੋਟ
ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ
ਫਿਰੋਜਪੁਰ
ਫਾਜਿਲਕਾ
ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ
ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ
ਜਲੰਧਰ
ਕਪੂਰਥਲਾ
ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ
ਮਾਨਸਾ
ਮੋਗਾ
ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ
ਪਠਾਨਕੋਟ
ਰੂਪਨਗਰ
ਐੱਸ.ਏ.ਐੱਸ ਨਗਰ
ਸੰਗਰੂਰ
ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ
ਤਰਨ ਤਾਰਨ